IV Okręg Cmentarny (Kriegsgraber-Bezirk IV) położony jest we wschodniej części obszaru działalności Oddziału Grobów Wojennych. Od wschodu sąsiaduje z Okręgiem II Jasło, od południa z Okręgiem III Gorlice, od zachodu z Okręgiem X Limanowa – Nowy Sącz i Okręgiem VIII Brzesko, od północy z Okręgiem VI Tarnów. Pod względem obszaru jak i ilości cmentarzy nie należy do największych Okręgów – posiada jednak znaczenie z innych względów.
W Okręgu tym w dniach 2 i 3 maja 1915 r. miały miejsce niezwykle zacięte i krwawe walki związane z przełamaniem frontu rosyjskiego na wzgórzach Łużnej i Staszkówki. Tu też powstały największe cmentarze. Okręg IV liczy 27 cmentarzy o łącznej powierzchni 53.595 m2 tj. 5.36 ha. Średnia powierzchnia wynosi 2.059 m2 i jest największa spośród wszystkich 10 okręgów. Znajduje się tu:
– 8 cmentarzy dużych: Nr 123 Łużna 29.152 m2, nr 118 Staszkówka 3.521 m2, nr 140 Tursko 2.132 m2, nr 124 Mszanka 1.983 m2, nr 120 Łużna 1.689 m2, nr 114 Rzepiennik Strzyżewski 1218 m2, nr 143 Ostrusza 1.048 m2, nr 125 Zagórzany 1.028 m2
– 13 cmentarzy średniej wielkości
– 5 cmentarzy małych, poniżej 500 m powierzchni.
Na 27 cmentarzy 18 stanowi obiekty samodzielne, 6 założono jako wydzielone kwatery wojskowe na miejscowych cmentarzach parafialnych, 2 zbudowano przy kapliczkach przydrożnych a 1 stanowił kwaterę wojskową na cmentarzu żydowskim (nr 132 Bobowa).
Kierownikiem artystycznym IV Okręgu był Polak, malarz Jan Szczepkowski w służbie austriackiej “Oberleutnant Johann Ritter von Szczepkowski”. Był on głównym projektantem bądź współprojektantem większości obiektów.
Ze względu na udział innych projektantów, reprezentujących odmienne kierunki myślenia i style Okręg nie posiada jednolitego wyrazu artystycznego. Powstały tu obiekty krańcowe różne, od ciężkich, monumentalnych, typowo “pruskich” budowli po skromne, całkowicie drewniane cmentarze.
Kształt i założenie przestrzenne większości obiektów nie jest skomplikowane (prostokąt z podłużną lub poprzeczną osią symetrii). Korzystnie pod względem lokalizacji i kompozycji wyróżniają się: nr 122 Łużna założony w całkowicie swobodnym układzie zespołów mogił, nr 115 Rzepiennik Marciszewski (jedyny cmentarz o konstrukcji drewnianej) o swobodnej kompozycji podyktowanej terenem lokalizacji, nr 125 w Zagórzanach w kształcie wydłużonej nawy kościoła, dostosowanym do wybranej lokalizacji na wzgórzu,nr 138 w Bogoniowicach na rzucie trapezu z dwoma basztami, nr 141 w Ciężkowicach w kształcie prostokąta z odgiętymi skrzydłami. Ponadto do godnych uwagi cmentarzy można zaliczyć: nr 113 w Olszynach, 114 w Rzepienniku Strzyżewskim, 116 w Staszkówce, 118 w Staszkówce (szczególna ekspozycja lokalizacji), 131 w Stróżach Wyżnych, 136 w Zborowicach.
Geograficznie Okręg IV położony jest w południowo-zachodniej części Pogórza Ciężkowickiego, opierając się na północy o pasmo Brzanki i Gilowej Góry a na południu o pasmo Maślanej Góry. Mimo, że teoretycznie Okręg IV obejmuje również tereny na zachód od rz. Białej, która stanowi jego południkową oś, wszystkie cmentarze (z wyjątkiem jednego nr 138 w Bogoniowicach) położone są po jej wschodniej stronie.
O szczególnej zaciętości walk świadczy skupienie ponad połowy cmentarzy Okręgu na małym stosunkowo terenie od Staszkówki po Bogoniowice. 3 cmentarze skupione są w rejonie Łużnej, natomiast pozostałe znajdują się w dużym rozproszeniu. Najdalej na południe wysunięty jest cmentarz nr 131 w Stróżach a na wschód nr 125 w Zagórzanach.
“Góra Pustki k. Łużnej w tych słowach zawiera się znaczenie obszaru określanego jako IV Okręg”. Tak mówi kronikarz Oddziału Grobów Wojennych mjr Rudolf Broch. “Zdobycie szturmem zalesionej i stromej góry koło Łużnej było jednym z podstawowych wydarzeń, które zdecydowały o przełamaniu frontu rosyjskiego w bitwie pod Gorlicami. W całokształcie wiosennej kampanii galicyjskiej 1915 r. wydarzenie to być może należy do epizodów, jednak niezapomniany, brawurowy atak C.K. 12 Dywizji Piechoty na naturalnie umocnione, nasycone artylerią i bronią maszynową, zasiekami i polami minowymi, przygotowane do długotrwałej obrony pozycje rosyjskie na G. Pustki zapewnił połączonym wojskom austro- węgierskim i niemieckim wieczną sławę”.
Mjr Broch określa jako “mało wartościowe” (ze względu na ówczesny stan techniczny). “Szczególne znaczenie dla odwiedzenia cmentarzy ma droga wychodząca z Ciężkowic w kierunku południowo-wschodnim, prowadząca pasmem wzniesień, porozrywana i wyboista, stanowiąca jednak najkrótsze połączenie od stacji kolejowej do zespołu cmentarzy w Staszkówce. Towarzyszą jej wierzby, przydrożne włóczęgi i topole, których drżące zielono-srebrne liście na wietrze śpiewają”.
Po zakończeniu walk ziemia na wschód od Białej była równomiernie pokryta wojennymi mogiłami. Założeniem kierownictwa robót Okręgu było pozostawienie w miarę możliwości grobów masowych w ich pierwotnych miejscach. Zamiar ten wszakże był utrudniany często przypadkową lokalizacją jak również koniecznością identyfikacji poległych. Większość poległych na polach walk IV Okręgu to żołnierze niemieccy, których pochowano w zgrupowaniach wg przynależności pułkowej na wydzielonych cmentarzach, a gdy było to w pełni niemożliwe, ułożono ich w odrębnych mogiłach obok towarzyszy z armii austro-węgierskiej. Jak wspomniano na wstępie zadanie budowy cmentarzy w IV Okręgu powierzono polskiemu malarzowi J. Szczepkowskiemu, porucznikowi armii austro-węgierskiej. Do swojego dzieła wniósł Szczepkowski proste, często z pozoru naiwne elementy sztuki ludowej. W twórczych poszukiwaniach znajdował bogate wsparcie w otaczającej naturze, jej pięknie i pierwotności. Potrafił pogodzić w swoich dziełach cały zespół zewnętrznych uwarunkowań łącząc elementy techniki i obcego materiału (tworzywa) z otaczającym krajobrazem.
Ze względu na odwołanie por. Szczepkowskiego przez austriackie dowództwo do innych zajęć służbowych zadanie zakończenia robót na reprezentacyjnym cmentarzu Okręgu IV na G. Pustki powierzono kierownikowi sąsiedniego Okręgu Żmigrodzkiego, słowackiemu architektowi Duŝanowi Jurkoviĉowi, który kaplicę koronującą wzgórze zaprojektował i zbudował.
Major R. Broch ubolewa, że w chwili oddawania do druku kroniki akcji nie można było (ze względu na brak materiałów dokumentacyjnych) tego koronnego dzieła wśród cmentarnych obiektów Zachodniej Galicji, w kronice uwiecznić.
Spośród obiektów IV Okręgu stworzonych przez innych projektantów wymienić należy cmentarze: nr 116 Staszkówka-Dawidówka i nr 125 Zagórzany wg projektu architekta Feldwebla Antona Millera, jednorocznego ochotnika armii austriackiej. Cmentarz nr 124 w Mszance wybudowany wg projektu inż. architekta por. Hansa Mayra (kierownika robót w Okręgu Gorlickim). Pomnik na cmentarzu nr 118 w Staszkówce, gdzie pochowano grenadierów Pruskiego Pułku Gwardii im. Królowej Augusty pochodzi od niemieckiego rzeźbiarza, prof. Hosaeusa z Berlina.